ترانه

ترانه چیست:

ترانه در لغت به معنی جوان خوش‌صورت و شاهد‌‌ تر‌و‌تازه و صاحب‌جمال، اما در ادب شفاهی، اصطلاحی عام برای نامیدن هرگونه شعر.صاحب المعجم ترانه را برای نامیدن دوبیتیهای ملحون به کار برده است.

(شمس‌قیس، ۱۱۹-۱۲۰). برخی پژوهشگران معاصر نیز به تأسی از وی، فهلویات موجود در ادبیات گذشتۀ فارسی و نیز دوبیتیهای محلی امروزه را ترانه می‌نامند. (شمیسا، ۱۳ همایی، ۳۹؛ بهار، ۱۳۰).در بسیاری از منابع ادب گذشتۀ فارسی، ترانه به معنای شعر ملحون به کار رفته است.مثلاً حافظ طی غزلی سروده است: سرود مجلست اکنون فلک به رقص آرد / که شعر حافظ شیرین‌سخن ترانۀ تست (ص ۲۰). واصفی نیز در بدایع الوقایع ترانه را به همین معنا آورده است

وی می‌نویسد: «امیر علیشیر [نوایی] را غزلی است مستزاد که خواجه عبدالله … آن را صوتی بسته بود … و اشتهار آن صوت به مثابه‌ای بود که خانه و سرایی نبود در هرات که از این ترانه خالی باشد‌» (۱ / ۴۳۸). ترکیبهایی مانند ترانه‌برداشتن، ترانه‌بستن، ترانه‌بلند‌کردن، ترانه‌پرداز، ترانه‌تراش، ترانه‌زدن، ترانه‌سرایی، ترانه‌گفتن و جز آن (نک‍ : لغت‌نامه… ، ذیل واژه‌ها) نیز همه ناظر بر همین معنای اصطلاحی ترانه است و ارتباطی با معنیِ لغوی آن ندارند.

سابقۀ ترانه
باید گفت ترانه ریشه در اشعار پیش از اسلام ایرانیان داد و مانند آنها بر اوزان هجایی استوار است. این شعرها، بر‌خلاف شعرهای مبتنی بر اوزان عروضی، با موسیقی کامل می‌شوند؛ به عبارت دیگر، شاعر آنها را برای نقل همراه موسیقی می‌سراید.

به رغم بی‌توجهی ادیبان و متولیان فرهنگ و ادب رسمی به ادب شفاهی، شماری از این‌گونه‌ شعرها، به مناسبتهایی، در برخی از کتابها نقل شده است، که به بعضی از آنها اشاره می‌شود. قدیم‌ترین ترانۀ شناخته‌شده به زبان فارسی، ترانه‌ای است سه‌مصراعی با وزن هجایی که شفیعی‌کدکنی معرفی کرده است.

همان‌گونه که گفته شد، ادیبان و نویسندگان ایرانی تا چند دهه پیش، ارزش چندانی برای این ترانه‌ها قائل نبودند. نخستین کسانی که به این ترانه‌ها توجه کردند و با ثبت، گردآوری و توضیح، اعتبار و اهمیت آنها را نشان دادند، ایران‌شناسان اروپایی بودند.  الکساندر خوجکو که طی سالهای ۱۲۵۸-۱۲۷۰ ق / ۱۸۴۲- ۱۸۵۳م در شمال ایران به سر می‌برد، اقدام به ثبت ترانه‌های رایج در این منطقه کرد و این ترانه‌ها را در ۱۸۷۰م / ۱۲۸۷ ق در پاریس منتشر کرد.

ترانه‌های کار

این نوع ترانه‌‌هایی هستند که در بسیاری از مشاغل، چه مربوط به زنان و چه مردان، در هنگام کار زمزمه می‌شوند. از ویژگیهای این‌گونه ترانه‌ها این است که با حرکات بدنی کاملاً هماهنگ‌اند و آهنگشان نیز با ابزار مورد استفاده به قدری درآمیخته است که تفکیک‌ناپذیر می‌نماید. می‌توان گفت این نواها از لحاظ موسیقی و کلام پاسخ‌گوی نیازهای حسی و عاطفی‌اند که در‌عین‌حال با بهره‌وری مادی از نتیجۀ کار همراه است. کارکرد اصلی این ترانه‌ها از یک‌سو رفع خستگیهای ناشی از کار، و از سوی دیگر نظم بخشیدن به کار، به‌ویژه در کارهای گروهی است. ترانه‌های کار بسیار متنوع‌اند و آنها را بر اساس نوع کار می‌توان به ترانه‌های مربوط به کشاورزی مانند خرمن‌کوبی گندم و شالی‌کاری و چای‌کاری، دامداری مانند شیردوشی و دوغ زنی، قالی‌بافی، دریا‌نوردی، و دست‌‌فروشی و دوره‌گردی تقسیم کرد (نک‍ : ه‍ د، ترانه‌های کار).