ايجاز

 عنوان آرايه: ايجاز:

توصيف آرايه:

ايجاز بيان مقصود است در لفظى كه كوتاه‌تر از معنى باشد به شرط اين كه

مقصود را برساند مانند« أَيُّهَا الْقٰاضٖي بِقُمْ قَدْ عَزَلْنٰاكَ فَقُمْ» كه منطوق آن دلالت دارد بر اين

كه قاضى قم معزول گرديده و مسند قضا را بايد ترك گويد و مفهوم آن دلالت دارد بر اين

كه از وى شكايت شده، موضوع شكايت به اثبات رسيده و مشتكى عنه صلاحيت

اشتغال به امر قضا را ندارد و… بنابراين لفظ از معنى كوتاه‌تر است يعنى عبارت موجز

مى‌باشد.

كه مصداقى است از مصاديق ايجاز زيرا در آن علاوه بر رعايت صنعت سؤال و

جواب در هر مصراع، جواب شرط- ماه تو شود- از جملۀ شرطى مندرج در مصراع دوم

اگر بر آيد- حذف شده است( ايجاز حذف)

ايجاز بر دو گونه است ايجاز قصر و ايجاز حذف.

الف) ايجاز قصر:

كوتاه‌گويى اگر به سبب حذف ايجاد شده باشد ايجاد حذف و الاّ ايجاز قصر خواهد

بود. مانند: إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسٰانِ 1- 6 16: 90… خُذِ اَلْعَفْوَ 1- 2 7: 199… وَ لَكُمْ فِي اَلْقِصٰاصِ حَيٰاةٌ… 1- 5 2: 179 كه با

توجه به جامعيت كلمات عدل و احسان و عفو، آيات فوق از مصاديق ايجاز قصر

مى‌باشند. در آيۀ اخير، خداوند متعال به لفظ اندك، معنى بسيارى را بيان فرموده است

زيرا وقتى انسان بداند قتل نفس داراى قصاص است از ارتكاب آن خوددارى مى‌ورزد و

حيات انسانها از تعرض مصون مى‌ماند. اين آيه به جهات بسيار بر جملۀ معروف« اَلْقَتْلُ

أَنْفٰى لِلْقَتْلِ» كه فصحاى عرب بدان افتخار مى‌كرده‌اند رجحان دارد. از جمله:

1. آن قسمت از آيه كه در معنى با مثل مقابله مى‌كند كه فى القصاص حيوة باشد

حروفش ده تاست و حروف مثل چهارده تاست.

2. در مثل به كمك قرينه مى‌توان فهميد كه مراد از قتل اول، قتل به عنوان قصاص

است و حال آن كه در آيه، بدين امر تصريح شده است.

3. در آيه صنعت طباق و تضاد ميان قصاص و حيات رعايت شده است اما مثل،

فاقد چنين صنعت بديعى است.

4. از آيه چيزى حذف نشده است- ايجاز قصر- اما از عبارت مثل، چند كلمه

محذوف مى‌باشد- ايجاز حذف-

5. آيه از تكرار عارى است ولى در مثل، كلمۀ قتل تكرار شده است.

6. آيه، قتل و جرح هر دو را شامل مى‌گردد زيرا قصاص اعم است از قصاص نفس و

قصاص عضو ولى عبارت مثل، فاقد چنين عموميتى است و…

ب) ايجاز حذف:

حذف را عللى است از قبيل رعايت اختصار، بيان بعد از ابهام و افادۀ عموم. اما محذوف يا يك كلمه است يا بيشتر و موارد آن بسيار.

از جمله:

حذف مسنداليه- و رابطه

يعنى دولت، ديدار يار ديدن است.

حذف مسند- و رابطه

يعنى مى خوش گوار هم خوش است.

حذف مضاف: مانند فرمودۀ خداى تعالى: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ اَلْمَيْتَةُ وَ اَلدَّمُ وَ لَحْمُ اَلْخِنْزِيرِ 1- 8 5: 3 أي أَكْلُ الْمَيْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ، حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهٰاتُكُمْ 1- 3 4: 23. أى نِكٰاحُ

أُمَّهٰاتُكُمْ.

يعنى به خاك ما گذرى كن كه ريختن خون ما تو را حلال.

يعنى كه حرام است خوردن مى آنجا كه نه يار است نديم. چرا كه حرام و حلال به

افعال تعلق مى‌گيرد نه ذوات و اعيان.

حذف مضاف اليه: مانند« عشق كارى است كه موقوف هدايت باشد» يعنى موقوف

هدايت خداوند باشد،« وَ إِنْ يَكٰاد بخوانيد و در فراز كنيد» يعنى در خانه را فراز كنيد-

ببنديد يا بگشاييد-،« كو نسيمى ز عنايت كه كند بيدارم؟» يعنى كو نسيمى ز عنايت حق

كه كند بيدارم؟

حذف صفت:

يعنى فغان كه بخت خفتۀ من از خواب در نمى‌آيد به دليل« كه خواب آلوده‌ايم اى

بخت بيدار» و« ز بخت خفته ملولم بود كه بيدارى…»

حذف موصوف:

يعنى ياران سمن‌بوى غبار غم چو بنشينند، بنشانند و محبوبان پرى‌روى قرار از دل

چو بستيزند، بستانند.

حذف فعل:

يعنى آصف ملك سليمان هم داند.

حذف فاعل: نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسئله‌آموز صد مدرّس شد

يعنى نگار من كه به مكتب نرفت و نگار من كه خط ننوشت…

حذف مفعول: مانند قول خداى تعالى: فَلَوْ شٰاءَ لَهَدٰاكُمْ أَجْمَعِينَ 5- 8 6: 149 أي لَوْ شٰاءَ هِدٰايَتَكُمْ

لَهَدٰاكُمْ أَجْمَعِينَ 7- 8 6: 149 كه در آن، مفعول براى بيان بعد از ابهام حذف شده است.

يعنى اگر خدا نشستن حافظ را بر لب جويى و سروى در كنار آوردنش را خواهد، نشيند

بر لب جويى و سروى در كنار آرد.

حذف معطوف عليه:

يعنى دل ما زنده شد به عشق پس ثبت است بر جريدۀ عالم دوام ما.

حذف معطوف و عاطف: مانند هُدىً لِلْمُتَّقِينَ 6- 7 2: 2 أي وَ لِلْكٰافِرٖينَ، و نيز مانند بِيَدِكَ اَلْخَيْرُ 22- 23 3: 26.

أي وَ الشَّرُّ.

يعنى آنكه او عالم« سرّ و علانيه» است بر اين حال گواست كه در آن به ذكر كلمۀ سرّ

اكتفا شده است.

حذف حرف عطف:

كه حرف« واو» از بين دو مصراع حذف شده است.

حذف حرف و فعل شرط:

يعنى اگر ببندى، شبرو است او، از راه ديگر آيد.

حذف جواب شرط:

يعنى شود تو را مه، ليكن اگر برآيد.

حذف حرف و فعل ندا:

كه در اصل چنين بوده است:« اى ساقى» با تو هستم به جام عدل بده باده…

حذف منادا و فعل ندا

يعنى اى آن كه دائم به خويش مغرورى با تو هستم…

حذف فعل و قسم:

يعنى تو را به قرآن سوگند مى‌دهم كه مپرس.

حذف دو جمله يا بيشتر: مانند قول خداى تعالى: فَأَرْسِلُونِ يُوسُفُ أَيُّهَا اَلصِّدِّيقُ 13- 16 12: 45- 46 كه

پنج جمله از آن حذف شده است:

1. لاستعبره الرّؤيا، 2. ففعلوا، 3. فاتاه، 4. فقال له، 5. يا كه حرف ندا و نايب از ادعوا است

يعنى:« فَأَرْسِلُونِي لِأَسْتَعْبِرَه الرُّؤْيٰا فَفَعَلُوا فَأَتٰاهُ

فَقٰالَ لَهُ يٰا يُوسُفُ».

كه دو جمله از آن حذف شده است. يعنى گفتم كه خطا كردى و تدبير نه اين بود، گفتا

كه خطا كردم و تدبير نه اين بود. چه توان كرد كه تقدير چنين بود و موارد ديگرى از

حذف كه شرح آنها موجب تطويل كلام خواهد شد.

قرينۀ حذف

حذف هر چيزى احتياج به قرينه دارد تا بدان محذوف را تشخيص دهند، خواه لفظى

باشد و خواه معنوى.

قرينۀ لفظى: آن است كه در لفظ آمده باشد. مانند مٰا ذٰا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ؟ قٰالُوا خَيْراً 5- 10 16: 30. اى

« قٰالُوا أَنْزَلَ خَيْراً». كه در آن مذكور يعنى انزل، قرينۀ لفظى است و دال بر اين كه محذوف

هم انزل مى‌باشد.

يعنى آن زمان ببخشم كه جان در ميانه حائل نباشد.

قرينۀ معنوى: آن است كه در لفظ نيامده باشد. از قبيل:

عقلى: مانند أَوْفُوا بِعَهْدِ اَللّٰهِ 2- 4 16: 91 كه منظور بجاى آوردن مقتضاى عهد است نه ذات آن كه

به جاى آوردنش عقلا محال است.

يعنى مقتضاى عهد را به جاى آر.

عرفى: مانند أُحِلَّ لَكُمُ اَلطَّيِّبٰاتُ 7- 9 5: 4، أي« أُحِلَّ لَكُمْ أَكْلُ الطَّيِّبٰاتِ». به دليل اين كه متعلّق

احكام شرعى، افعال است نه اعيان.

يعنى به خاك ما گذرى كن كه ريختن خون ما تو را حلال.

عادى:« حافظ مكن ملامت رندان…» يعنى مكن ملامت رندى رندان،« برو اى ناصح

و بر دُردكشان خرده مگير» يعنى برو اى ناصح و بر دردكشى دردكشان خرده مگير. براى

اين كه عادتا متعلّق ملامت كردن و خرده گرفتن و امثال آن فعلى از افعال است نه فاعل.

اقترانى: مثل اينكه همزمان با ورود كسى به او خير مقدم گفته شود.

يعنى آمدى، خير مقدم.