دوبیتی

کلمه ی “دوبیتی” علاوه بر اینکه در مورد رباعی به کار می رود به معنی شعری است که دارای چهار مصراع است. 

دوبیتی شعری است که دارای چهار مصراع است و می تواند در هر وزنی سروده شود. 

وزن دوبیتی چیست؟

وزن دوبیتی «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» است.

برای مثال یکی از دوبیتی‌های معروف باباطاهر را بررسی می‌کنیم:

دو زلفانت گرم تار ربابم
چه می‌خواهی ازین حال خرابم

ته که با مو سر یاری نداری
چرا هر نیمه‌شو آیی به خوابم

هجای مصراع اول به‌صورت زیر است:

دُ / زُل / فو / نِت / گِ / رُم / تا / رِ / رُ / با / بُم

مَ / فا / عی / لُن / مَ / فا / عی / لُن / فَ / عو / لُن

دوبیتی‌سرایان معروف

همان‌طور که گفتیم، دوبیتی شعری بوده که بیشتر بین عامه مردم رواج داشته و به همین خاطر شاید نتوان به‌اندازه سایر قالب‌های شعری، شاعران دوبیتی‌سرای معروفی را پیدا کرد.

البته در تاریخ سرایش دوبیتی، شاعران معروفی وجود داشته‌اند که از آن‌ها می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• بندار رازی
• باباطاهر
• پورفریدون
• شرفشاه گیلانی
• شمس مغربی
• فایز دشستانی

از میان دوبیتی‌‌سرایان باباطاهر و فایز معروف‌تر هستند. علاوه بر این اسامی، در چند دهه اخیر تغییرات بزرگی در محتوای دوبیتی‌ها رخ داده و مضامینی تازه به آن‌ها افزوده شده است. نام‌هایی چون زنده‌یاد سید حسن حسینی و قیصر امین‌پور در این زمینه دوبیتی‌های زیبایی سروده‌اند.

رباعی نیز در واقع یک نوع دوبیتی است که وزن خاصی دارد. 

بیشتر دو بیتی های مربوط به بابا طاهر است. 

فایز دشتستانی:

به قربون خم زلف سیاهت
فدای عارض مانند ماهِت

ببردی دین فایز را به غارت
تو شاهی خیل مژگون‌ها سپاهِت

***

خودم اینجا دلم در پیش دلبر
خدایا این سفر کی می رود سر

خدایا کن سفر آسون به فایز
که بیند بار دیگر روی دلبر

سید حسن حسینی:

چو جان در مجلس تن پرده‌ای نیست
بر این راز نمایان، پرده‌ای نیست

مواظب باش ای دل! تا نیفتی
که در ایوان عالم نرده‌ای نیست

قیصر امین‌پور:

تبم ترسم که پیراهن بسوزد
ز هرم آه من آهن بسوزد

مرا فردوس می‌شاید که ترسم
دل دوزخ به حال من بسوزد

نمونه هایی از دو بیتی های باباطاهر: 

دل عاشق به پیغامی بسازد —– خمارآلوده با جامی بسازد 

مرا کیفیت چشم تو کافی است —– ریاضت کش به بادامی بسازد 

*** 

ز دست دیده و دل هر دو فریاد —– هر آنچه دیده بیند دل کند یاد 

بسازم خنجری نیشش ز فولاد————-زنم بر دیده تا دل گردد آزاد 

*** 

جوونی هم بهاری بود و گذشت —– به ما یک اعتباری بود و بگذشت 

میون ما و تو یک الفتی بود. —— که آن هم نوبهاری بود و گذشت 

تفاوت رباعی و دوبیتی چیست ؟

تفاوت دوبیتی از دو دیدگاه شکل و محتوا قابل بررسی است. اولاً وزن دوبیتی با رباعی متفاوت است. ثانیاً از نظر محتوا، مضامین و موضوعات دوبیتی معمولاً غنایی است و در آن به عشق و عرفان و گریه و جدایی و یاد یار و داغ و… اشاره می‌شود. اما در رباعی بیشتر به موضوعات فلسفی پرداخته می‌شود. البته رباعی‌های عاشقانه و صوفیانه نیز وجود دارد.

یک روش آسان برای آنکه بفهمید شعری که آن را می‌خوانید از نظر شکل رباعی است یا دوبیتی، این است که آن را هجا کنید. اگر هجای ابتدا کوتاه بود، قالب شعر دوبیتی است و اگر هجا بلند بود، قالب آن رباعی است.

برای مثال، شعر معروف زیر از باباطاهر دقت کنید. اگر این شعر را هجا کنیم، می‌بینیم که هجای اول آن، هجای کوتاه «بِ» است و این شعر یک دوبیتی است:

به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم

به هر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان روی زیبای ته وینم

اما همان‌طور که می‌بینیم، در رباعی زیر از خیام هجای اول، یعنی «گو»، یک هجای بلند است:

گویند مرا که دوزخی باشد مست
قولیست خلاف دل در آن نتوان بست

گر عاشق و میخواره به دوزخ باشند
فردا بینی بهشت همچون کف دست

همان‌طور که در آموزش «آموزش وزن شعر فارسی | به زبان ساده و گام به گام» اشاره کردیم، هجاهای شعر فارسی را به‌صورت زیر دسته‌بندی می‌کنند:

• هجای کوتاه (U)
  • صامت + مصوت کوتاه (مثل بِ، نَ، اُ)
• هجای بلند (—)
  • صامت + مصوت کوتاه + صامت (مثل دَر)
  • صامت + مصوت بلند (مثل گو)
• هجای کشیده (—U)
  • صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت (مثل شُست)
  • صامت + مصوت بلند + صامت (مثل نور)
  • صامت + مصوت بلند + صامت + صامت (مثل دوست)

انواع دوبیتی

دوبیتی را می‌توان به سه نوع مختلف تقسیم کرد: دوبیتی با دو بیت مقفی، دوبیت به‌هم‌پیوسته، دوبیتی نو. در ادامه به این انواع دوبیت‌ها می‌پردازیم.

دوبیتی با دو بیت هم‌قافیه

در این نوع دوبیتی، فقط مصراع‌های دوم و چهارم قافیه دارند و مصراع سوم مصرع نیست. در این نوع دوبیتی، مصراع‌های اول و سوم یک قافیه و مصراع‌های دوم و چهارم یک قافیه دیگر دارند. برای مثال دو بیتی زیر از باباطاهر را مشاهده کنید.

عزیزا کاسه چشمم سرایت

میان هر دو چشمم جای پایت

از آن ترسم که غافل پا نهی تو

نشیند خار مژگانم به پایت

دوبیتی‌های پیوسته

معین‌الدین عباسه در قرن نهم با سرودن رباعی‌های متوالی که از نظر معنایی مرتبط بودند، قطعه‌ای می‌ساخت. این قالب شعری را دوبیتی‌های پیوسته نام نهاده‌اند. ابیات زیر مثالی از این نوآوری اوست:

اکنون که ز رنگ لاله و بوی سمن
چون جنت عدن گشت اطراف چمن

ای عارض تو رشک گل و لاله و مل
وی طره تو طیره ده مشک ختن

ساغر ز می مغنه خالی مگذار
تسبیح بنه جام و صراحی بردار

حیف است که عمر در ملامت گذرد
برخیز ز روی کرم ای سیم‌عذار

آن جام شراب ارغوانی در ده
و آن ساغر آب زندگانی در ده

اندر غم و غصه جهان پیر شدم
وآن ساغر آب زندگانی در ده

اندر غم و غصه جهان پیر شدم
گلگونه چهره جوانی در ده

در زمینه دوبیتی‌های پیوسته، رشید یاسمی در سال ۱۰۳۵ کامل‌ترین گام را برداشت.

دوبیتی نو

بعضی از شعرهای عصر امروز ترکیبی از چندین بخش هستند که هر بخش آن‌ از دو بیت تشکیل می‌شود. همچنین، هریک از بخش‌ها از نظر قافیه یکی از سه حالت زیر را دارند:

1. تنها مصراع‌های دوم و چهارم هم‌قافیه‌اند.
2. مصراع‌های اول و سوم یک قافیه هم‌قافیه و مصراع‌های دوم و چهارم به‌صورت مجزا هم‌قافیه‌اند.
3. دو مصراع طرف هم‌قافیه و در مصراع وسط به‌صورت مجزا هم‌قافیه‌اند.

نام‌های دیگر دوبیتی چه هستند؟

دوبیتی نام‌های مختلفی داشته که در برهه‌های مختلف حیات آن مصطلح بوده‌اند. نام‌های دیگر دوبیتی، عبارتند از: ترانه، فهلویات، بیت، دوبیت، دوبیتت، چهار بیتت، ترانگ، کله فریاد، چهارپار، سی تک، چهاردانه، چهارگانه، چهارخانه و چهار تاج.

مضامین دوبیتی چیست؟

در این بخش، رایج‌ترین مضامین دوبیتی‌هایی را که از دیرباز وجود داشته، به‌صورت خلاصه بررسی می‌کنیم و مثال‌هایی از آن‌ها را ارائه می‌کنیم.

مرثیه:

خبر اومد که دشتستون بهاره
زمین از خون احمد لاله‌زاره

خبر ور مادر پیرش رسونید
که احمد یک تن و دشمن هزاره

شکایت از ظلم:

ز دشتی اومدم در لار می‌رم
تن ساز اومدم ناساز می‌رم

الهی خیر نبینه خان دشتی
که با یار اومدم بی‌یار می‌رم

اشاره‌های تاریخی:

فرنگی اومد و بندر گرفته
اول کشتی دوم لنگر گرفته

سلام از من به شاه‌عباس رسونین
که کافر دین پیغمبر گرفته

شکایت از هجران در سفر: 

شب شنبه ز کرمون بار کردم
غلط کردم که پشت بر یار کردم

رسیدم بر لب آب صفاهان
نشستم گریه بسیار کردم

موضوعات چوپانی و ساربانی:

شتر از بار می‌نالد من از دل
بنالیم هردومون منزل به منزل

شتر نالد که من بارم گرونه
منم نالم که دور افتادم از ول

موضوعات اجتماعی – سیاسی: 

شاید بتوان گفت که اقبال لاهوری اولین شاعر معاصری بود که مسائل اجتماعی ـ سیاسی را در قالب دوبیتی نیز بیان کرد.

جهان مشت گل و دل حاصل اوست
همین یک قطه خون مشکل اوست

نگاه ما دو بین افتاد ورنه
جهان هر کسی اندر دل اوست

سوالات متدوال مربوط به دوبیتی در ادبیات

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث دوبیتی در ادبیات به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.

دوبیتی چه تفاوتی با رباعی دارد؟

وزن دوبیتی با وزن رباعی متفاوت است و معمولا در مضامین غنایی سروده می‌شود.

دوبیتی در چه وزنی سروده می‌شود؟

دوبیتی‌ها بر وزن ««مفاعیلن مفاعیلن فعولن» سروده می‌شوند.